Peck gaat in zijn film vooral in op Baldwins laatste, onvoltooide werk Remember This House, over civil rights-activisten Medgar Evers, Malcolm X en Martin Luther King. De documentaire focust daardoor meer op zijn activisme dan op zijn schrijverschap. Maar toch wordt subtiel duidelijk gemaakt waarom hij als schrijver zo bijzonder is. De film zit vol archiefbeelden van oude Hollywoodfilms die laten zien hoe zwarte mensen werden geportretteerd: vaak overdreven emotioneel, kinderlijk en altijd in een dienstbare rol. Daarnaast laten ze zien waar geen plek voor was. Het was bijvoorbeeld een taboe wanneer een wit en een zwart persoon met elkaar zoenden.
I Am Not Your Negro: waarom de zorgeloze glimlach van Doris Day niet zo onschuldig is als ze lijkt
‘Door een boek te lezen creëer je een ruimte waarin je kan nadenken,’ zei regisseur Raoul Peck na de vertoning van I Am Not Your Negro (2016), een documentaire over de Amerikaanse schrijver en burgerrechtenactivist James Baldwin. Daar raakte hij de kern van het werk van Baldwin: hij neemt zijn lezers mee in een wereld die in de literatuur van de jaren vijftig en zestig nauwelijks bestond. Met verhalen over arme, religieuze, zwarte families in het zuiden van Amerika (Go Tell It On the Mountain, 1953) en interraciale, homoseksuele liefde (Giovanni’s Room, 1957). Nog steeds zijn het onderwerpen die je aan het denken zetten, omdat je kennis maakt met nieuwe levens of juist een gevoel van herkenbaarheid ervaart.
Door Timo Koren10 mei 2017
Actrice Doris Day, 1957.
Baldwins werk is in alles de ultieme tegenpool van Hollywood. Een intelligente, welbespraakte, zwarte, homoseksuele man die weigert zichzelf in een hokje te plaatsen. Hij verbindt intieme, persoonlijke verhalen met politieke kritiek. Zowel in zijn fictie als in zijn activisme. In I Am Not Your Negro zien we hoe hij zijn pijlen richt op het politieke establishment en nationalistische protestgroepen: hun voorstelling van Amerika als land van ‘the free and the brave’ is een mythe. Maar door die mythe zien ze de VS wel als onschuldig, als een land dat – ondanks een verleden van slavernij en een heden van segregatie – in raciale kwesties geen verantwoordelijkheid hoeft te nemen.
Baldwin maakt duidelijk dat deze onschuldige kijk op Amerika een onhoudbare fantasie is. Niet door daar een ideaalbeeld tegenover te stellen, maar juist door de feitelijke pijnpunten bloot te leggen. Zo wijst hij erop dat witte slavenhouders kinderen kregen met zwarte slavinnen, die ze vervolgens als slaaf verkochten. Hij vertelt dat hij zelf ook witte voorouders heeft, maar nu als zwart gezien wordt. Om duidelijk te maken dat het rigide onderscheid tussen wit en zwart geen natuurlijk gegeven is, maar een gevolg van eeuwenoude sociaal-politieke machtsverhoudingen. En juist de burgerrechtenbeweging biedt een kans om na te denken over wat de toekomst van VS zou moeten zijn.
Raoul Peck vult Baldwins visie aan met veelzeggende montages. Zo laat hij eerst een beeld zien van de zorgeloze glimlach van de blonde actrice en ‘all-American girl’ Doris Day, direct gevolgd door Afro-Amerikaanse slachtoffers van een lynchpartij. Daarmee zet de regisseur de zaak op scherp. Het wordt duidelijk hoe het klassieke Hollywood heeft bijgedragen aan de Amerikaanse droom van een onschuldig land waarin geluk en welvaart voor iedereen toegankelijk zou zijn én waarom dat een illusie is.
Dat I Am Not Your Negro focust op Baldwins laatste boek over de burgerrechtenbeweging kan niet los worden gezien van de recente Black Lives Matter-protesten. Peck legt de parallel met deze tijd door Baldwins woorden af te wisselen met beelden van bijvoorbeeld de protesten in Ferguson. Want hoewel segregatie en racisme tegenwoordig geen wettelijke basis meer hebben, zijn ze niet verdwenen. Politiegeweld, huisuitzettingen, gewelddadige achterbuurten: ze bestaan nog steeds in het Amerika van nu, waarin huidskleur een enorme rol blijft spelen.
Maar wat I Am Not Your Negro ook duidelijk maakt is hoe je als schrijver, kunstenaar of regisseur een rol kunt spelen in zulke protestbewegingen. Juist nu, in het Amerika van Kendrick Lamar en Solange, is de erfenis van Baldwin zichtbaar. Ook in de bioscoop. 12 Years a Slave (2013) en Selma (2014) vertellen de Amerikaanse geschiedenis vanuit een zwart perspectief. In andere gevallen wordt de filmgeschiedenis herschreven: Far From Heaven (2002) en Carol (2015) spelen zich af in de jaren vijftig, maar focussen zich op verhalen die in die tijd niet verteld werden, hier respectievelijk interraciale en homoseksuele liefde. Daarnaast zijn er films als Pariah (2011) en Moonlight (2016). Coming-of-age drama’s waarin zwarte tieners hun seksualiteit ontdekken. Allemaal onderwerpen die tot voor kort weinig aandacht kregen en bijdragen aan een minder florissant maar ook veelzijdiger beeld van de Verenigde Staten. Voorbij het onschuldige verhaal dat de tandpastaglimlach van Doris Day vertelt.
I Am Not Your Negro draait vanaf 11 mei in de bioscoop, waaronder in Eye.